Sinica Marian

Notka biograficzna w przygotowaniu.

Przedmowa do wydania drugiego

Wstęp

Rozdział I

Teoretyczno-metodologiczna koncepcja badań

1. Wyjaśnienie podstawowych pojęć

2. Kultura literacka jako zjawisko wieloaspektowe

3. Dotychczasowy stan badań nad kulturą literacką

4. Szczegółowa problematyka i procedura badawcza

4. Charakterystyka badanej grupy

Rozdział II

Obraz aktywności literackiej badanych

1. Formy i typy aktywności literackiej

2. Charakter i typ czytelnictwa

3. Czytelnictwo a epoka literacka, pochodzenie narodowościowe autora i rodzaj literacki

4. Problem dynamiki wyborów i preferencji czytelniczych

5. Motywy i funkcje kontaktu z literaturą

6. Ogólne wnioski i refleksje

Rozdział III

Potoczny odbiór współczesnej prozy

1. Wprowadzenie

2. Interpretacja emocjonalna

3. Interpretacja elementów semantycznych

4. Interpretacja składników formalnych

5. Typologia i poziom odbioru

Rozdział IV

Potoczny odbiór współczesnej poezji

1. Wprowadzenie

2. Interpretacja emocjonalna

3. Interpretacja semantyczna

4. Interpretacja formalna

5. Typologia i poziom odbioru

Rozdział V

Wiedza literacka oraz umiejętności teoretycznoliterackie jako podstawowe elementy kompetencji literackich

1. Wprowadzenie

2. Zakres wiedzy historycznoliterackiej

3. Umiejętności teoretycznoliterackie

Rozdział VI

Próba kompleksowego ujęcia poziomu kultury literackiej i kompetencji literackich

1. Koncepcja syntetycznego wskaźnika poziomu kultury literackiej

2. Globalny obraz poziomu kultury literackiej

3. Syntetyczny wskaźnik kompetencji literackich

4. Kompetencje literackie a kultura literacka

Ogólne wnioski i propozycje

1. Metodologia badań

2. Problematyka podjęta w książce

3. Wnioski i postulaty dotyczące praktyki dydaktycznej i polityki kulturalnej

Bibliografia

Załączniki

Załącznik 1. Ogólny obraz kultury literackiej i kompetencji literackich

Załącznik 2. Dyspozycje do wywiadu z czytelnikami książek

Załącznik 3. Dyspozycje do interpretacji utworów poetyckich

Załącznik 4. Indeks poziomu kultury literackiej

Załącznik 5. Indeks poziomu kompetencji literackich

Zusammenfassung

Ambicją podjętych w niniejszej książce badań i rozważań nad kulturą literacką była próba spojrzenia na to zagadnienie całościowo, wieloaspektowo. Niezwykle inspirujące w tym względzie okazały się refleksje i propozycje teoretyczno-metodologiczne Ryszarda Mierzejewskiego[1]. 

Autor, analizując literaturę przedmiotu dotyczącą rozwoju naukowej teorii kultury, wysuwa hipotezę, że w jej dotychczasowej historii można wyróżnić trzy grupy problemów: prakseologiczne, aksjologiczne i semiologiczne. Wyznaczają one, jak pisze dalej, systemy pojęć i kategorii, tworząc jak gdyby paradygmaty (aspekty), w obrębie których można stawiać sensowne pytania, a po dokonaniu badań teoretyczno-empirycznych – udzielać odpowiedzi. Wyróżnienie w historii naukowej teorii kultury trzech paradygmatów, prakseologicznego, aksjologicznego i semiologicznego, umożliwia, zdaniem R. Mierzejewskiego, badanie każdego zjawiska kultury równocześnie w kontekście aktywności, wartości oraz znaczenia, traktowanych jako swoiste podsystemy kultury.

Nadrzędną kategorią teoretyczną, stanowiącą integralną płaszczyznę metodologiczną dla tak kompleksowego podejścia do badań nad kulturą, powinna być, jak sugeruje R. Mierzejewski, teoria komunikowania ludzkiego lub społecznego (human of social communication theory). Wybór takiej orientacji badawczej w niniejszej książce uzasadniono na przykładzie kultury literackiej. 

W przyjętej definicji kultury literackiej, a także w innych bez trudu da się wyróżnić aspekt prakseologiczny, za R. Mierzejewskim rozumiany jako przedmiotowa i celowa aktywność (działanie) człowieka, przejawiająca się w konkretnych praktykach kulturowych. Traktowanie kultury jako sfery praxis (choć nie zawsze jednakowo rozumianej) akceptuje wielu wybitnych, zarówno dawnych, jak i współczesnych badaczy[2]. Aspekt prakseologiczny kultury literackiej manifestuje się w różnorodnych zachowaniach wobec treści literackich. Będzie to zatem wszystko to, co ludzie robią z literaturą i co w wyniku tej działalności powstaje, czyli takie czynności i ich rezultaty, jak: czytanie, pisanie, recytowanie, napisany wiersz, opowiadanie, scenariusz. Ujęcie kultury literackiej w kategoriach ludzkich zachowań odnosi się bezpośrednio do sfery wartości, ponieważ każde zachowanie kulturowe jest nastawione na osiągnięcie określonych celów (instrumentalnych lub autotelicznych). Jest ono zdeterminowane (motywowane) istniejącymi potrzebami, zarówno ekstrawertywnymi, jak i introwertywnymi, które mogą być zrealizowane w wyniku kontaktu z określonym komunikatem kulturowym. Oznacza to, że literatura, posiadając immanentne (potencjalne, autonomiczne) właściwości, zdolna jest przy spełnieniu odpowiednich warunków zaspokoić określone potrzeby odbiorcy. Zatem kultura literacka musi być również rozpatrywana w kategoriach potrzeby, motywacji, postawy, dobra, wartości, a więc w kategoriach aksjologii. Innymi słowy – badając kulturę literacką, poszukuje się odpowiedzi na pytania, dlaczego ktoś czyta daną książkę, pisze wiersz czy scenariusz. Chodzi tu o określenie tzw. wartości gratyfikacyjnych literatury, a więc pewnego zakresu oczekiwań odbiorcy tekstów literackich, tego, czego się spodziewa po kontakcie z nimi, z jakim nastawieniem do nich podchodzi.

Aby całościowo spojrzeć na kulturę literacką, konieczne jest odwołanie się do semiotycznej teorii kultury, która traktuje kulturę jako system znaków, znaczeń. Upowszechniła ona takie pojęcia, jak: „komunikat”, „symbol”, „tekst”, „funkcja tekstu”, „kod”, „przedmiot semiotyczny”, „sytuacja komunikacyjna”, „sytuacja znakowa”[3]. Teoria ta pod koniec lat sześćdziesiątych i na początku lat siedemdziesiątych XX wieku rościła sobie pretensje do roli jedynej, całościowej, a zarazem integrującej teorii kultury. Semiologia kultury miała być niejako królową nauk o kulturze. S. Żółkiewski proponuje, aby w systemowej analizie semiotycznej odróżnić trzy aspekty analityczne: syntaktyczny, semantyczny i pragmatyczny[4]. Aspekt syntaktyczny w analizie semiotycznej dotyczy wskazywania reguł, które rządzą stosunkami między znakami, semantyka zaś to zbiór reguł wiążących znaki z przedmiotami oznaczonymi. Z kolei przez pragmatykę rozumie się stosunki między znakami a tymi, którzy ich używają.

Podstawowym pojęciem w semiotyce kultury jest „znak”, który według C. S. Peirce’a wskazuje na coś poza sobą. C. S. Peirce wyróżnił trzy typy znaków: ikony, indeksy i symbole[5]. Pierwszy odwołuje się do podobieństwa, drugi – do wskazania, trzeci – do związku umownego. A. Kłoskowska określa znak jako wszelkie wydarzenia lub przedmiot powiązany w doświadczeniu jakiejś żywej istoty z innym przedmiotem lub wydarzeniem, do którego się odnosi[6]. Korelatem znaku jest znaczenie jako element systemu kultury[7].

W semiotycznym podejściu do zjawisk kulturowych można wyodrębnić dwie jego odmiany: tzw. semiotyzm skrajny, inaczej mówiąc pansemiotyzm, domagający się traktowania wszystkich zjawisk kulturowych jako znaków[8], oraz semiotyzm umiarkowany, który dopatruje się funkcjonowania znaków jedynie w niektórych dziedzinach społecznych zachowań i ich wytworów. Postawa skrajna nie była w zasadzie nigdy przejawiana. Krytyczną analizę niektórych aspektów pansemiotyzmu przeprowadziła A. Kłoskowska[9]. Uogólniając, próby podejmowania badań kulturowych z pozycji tylko semiologicznych nie doprowadziły do ukonstytuowania się ogólnej teorii kultury. Nie doprowadziły dlatego, że jak pisze R. Mierzejewski[10] – świat znaku i znaczenia pod pewnymi względami wykracza poza ramy kultury, pod innymi natomiast wydaje się w stosunku do tych ram zbyt wąski. Jeżeli chodzi o drugi aspekt (niepełność, nieadekwatność semiologii), to krytyka redukcjonizmu semiologicznego, mówiąc słowami przywołanego wyżej autora, sprowadza się do dwóch zasadniczych zarzutów:

– analiza semiologiczna pomija bądź redukuje problematykę wartości kultu­rowych;

– analiza semiologiczna pomija lub redukuje do sfery znakowo-komunikacyjnej problematykę aktywności ludzkiej (praxis).

Semiologiczna analiza nie wystarcza zatem do całościowego objęcia zjawisk kultury. Z poglądem tym zgadza się m.in. S. Żółkiewski, kiedy mówi, że badania nad kulturą powinny oprócz analiz semiotycznych uwzględnić również badania praktyk kulturowych, które odpowiadają semiotycznej pragmatyce, a więc stosunkowi odbiorcy do tekstu. Stąd też pełna refleksja nad kulturą powinna dotyczyć zarówno aktywności, wartości, jak i znaczenia. Gdy kulturę literacką bada się w ujęciu semiotycznym, wówczas pyta się o jej wartość informacyjną, o jej znaczenie i sens. Otrzymane odpowiedzi pozwalają w pewnym sensie stwierdzić, jak ludzie odbierają literaturę i co powoduje, że ten odbiór się różni, nawet wtedy, kiedy mają do czynienia z tymi samymi tekstami.

Wymienione wyżej trzy aspekty kultury literackiej wzajemnie się warunkują i dopełniają. Stąd też podział ten jest uzasadniony bardziej względami teoretycznymi, porządkującymi, niż merytorycznymi. W książce przy omawianiu trzech wymiarów kultury literackiej nie dokonano wyraźnych rozgraniczeń (nie poświęcono każdemu z nich osobnego rozdziału), np. analizując aspekt prakseologiczny, zwracano jednocześnie uwagę na aspekt aksjologiczny, bo jest to logicznie uzasadnione. 

Poruszoną w tym podrozdziale teoretyczno-metodologiczną problematykę badań nad kulturą literacką w całej książce ukazano z punktu widzenia ogólnej teorii komunikacji. Przyjmując jako kontekst perspektywę komunikacji społecznej, potraktowano teksty literackie jako pewnego rodzaju przekaz (komunikat) skierowany do odbiorcy. Skoncentrowano się na relacjach zachodzących między dwoma elementami schematu aktu komunikacyjnego: komunikatem i odbiorcą. Przedmiotem zainteresowania uczyniono także niektóre uwarunkowania tych relacji, zarówno tkwiące w samym komunikacie (treściach literackich), jak i wynikające z cech społeczno-demograficznych i jakościowych (kompetencji) odbiorcy.

[1] R. Mierzejewski, Komunikowanie społeczne wobec podstawowych kategorii kultury, „Przekazy i Opinie” 1980, nr 2; zob. także S. Pietraszko, O sferze aksjosemiotycznej [w:] A. Siciński (red.), Problemy teoretyczne i metodologiczne badań stylu życia, Warszawa 1980.

[2] F. Znaniecki, Nauka o kulturze. Narodziny i rozwój, Warszawa 1971, s. 334 i nast.; T. Parsons, The Structure of Social Action, New York 1937; M. Pacholski, Florian Znaniecki. Społeczna dynamika kultury, Warszawa 1977; G. Rocher, Talcott Parsons and American Sociology, London 1974; T. M. Jaroszewski, Rozważania o praktyce. Wokół interpretacji Karola Marksa, Warszawa 1974; J. Kuczyński, Homo creator. Wstęp do dialektyki człowieka, Warszawa 1979; Z. Cackowski, Człowiek jako podmiot działania praktycznego, Warszawa 1979; J. Lalewicz, Społeczny kontekst faktu literackiego..., dz. cyt.; A. Bereza, Polskie badania..., dz. cyt., s. 147.

[3] Zob. U. Eco, Pejzaż semiotyczny, dz. cyt.; R. Barthes, Mit i znak. Eseje, przeł. W. Błońska, Warszawa 1970; C. Lévi-Strauss, Antropologia strukturalna, przeł. K. Pomian, Warszawa 1970; E. Janus, M. R. Mayenowa (red.), Semiotyka kultury, dz. cyt.; S. Żółkiewski, Kultura, socjologia..., dz. cyt.

[4] S. Żółkiewski, Kultura literacka..., dz. cyt., s. 51.

[5] Na temat C. S. Peirce’a koncepcji znaku zob. H. Buczyńska-Garewicz, Znak, znaczenie, wartość, Warszawa 1975, s. 17–49.

[6] A. Kłoskowska, Socjologia kultury, dz. cyt., s. 129.

[7] H. Buczyńska-Garewicz, Znak, znaczenie..., dz. cyt., s. 17–49.

[8] Zob. S. Żółkiewski, Pożytki poznawcze i granice stosowania analizy tekstów kultury, „Kultura i Społeczeństwo” 1985, nr 2–3.

[9] Zob. A. Kłoskowska, Z historii i socjologii kultury, Warszawa 1969; taż, Socjologia kultury, dz. cyt; taż, Komentarz o toporze i czółnie, „Kultura i Społeczeństwo” 1985, nr 2. [10] R. Mierzejewski, Komunikowanie społeczne..., dz. cyt.