Gucwa-Porębska Katarzyna

doktor nauk społecznych Uniwersytetu Jagiellońskiego. Adiunkt w Instytucie Pracy Socjalnej Uniwersytetu Pedagogicznego. Stypendystka Prezydenta Miasta Krakowa dla najzdolniejszych studentów krakowskich uczelni.

Zainteresowania naukowo-badawcze dotyczą zagadnień resocjalizacyjnych i penitencjarnych, ze szczególnym uwzględnieniem procesu readaptacji społecznej skazanych w środowisku lokalnym, niedostosowania społecznego, profilaktyki patologii życia społecznego, funkcjonowania w warunkach izolacji więziennej oraz warunkowego zwolnienia. Równoległymi obszarami zainteresowań naukowych są gerontologia społeczna, psychogeriatria, funkcjonowanie domów pomocy społecznej w przestrzeni życia społecznego, aktywizowanie seniorów i ich rodzin, a także terapia zajęciowa i jej znaczenie w przywracaniu podstawowych funkcji życiowych osób starszych

Oficyna Wydawnicza "Impuls"

Wstęp    

ROZDZIAŁ PIERWSZY

Współczesna przestępczość i jej teoretyczne interpretacje

1. Charakter i tendencje przestępczości w Polsce po przemianach społeczno-ustrojowych na przełomie XX i XXI wieku   

1.1. Zmiany ustrojowe i ich wpływ na przestępczość    

1.2. Rozmiary i dynamika przestępczości 

1.3. Rodzaje przestępczości i jej związek z innymi rodzajami patologii społecznej    

2. Uwarunkowania przestępczości i jej zróżnicowanie ze względu na status społeczny sprawców – nowe kategorie przestępców   

3. Wybrane teorie przestępczości   

3.1. Teorie biopsychologiczne (organiczne) 

3.2. Teorie socjologiczne    

3.2.1. Koncepcja ekologiczna – chicagowska szkoła kryminologiczna    

3.2.2. Teoria zróżnicowanych powiązań Edwina H. Sutherlanda 

3.2.3. Teoria napięcia Roberta Agnewa   

3.3. Teorie kulturowe    

3. Wybrane teorie przestępczości 

3.1. Teoria neutralizacji Greshama M. Sykesa i Davida Matza    

3.3.2. Koncepcja kultury warstw niższych Waltera B. Millera    

3.4. Teorie kontroli społecznej  

3.4.1. Teoria Travisa Hirschiego    

3.4.2. Teoria siły kontroli Johna Hagana    

4. Kryminologia neoklasyczna – ogólne założenia    

4.1. Racjonalność, ograniczona racjonalność i irracjonalność zachowań przestępczych    

5. Współczesne teorie przestępczości    

5.1. Koncepcja uwiedzenia przez przestępczość Jacka Katza 

5.2. Przestępczość jako styl życia – koncepcja Glenna D. Waltersa     

5.3. Teoria Michaela Aptera   

6. Próba podsumowania teoretycznych interpretacji współczesnej przestępczości 

ROZDZIAŁ DRUGI

Przygotowanie do warunków wolnościowych skazanych w trakcie odbywania kary oraz readaptacja w środowisku wolnościowym

1. Pojęcie readaptacji społecznej i jej konsekwencje   

1.1. Pozytywne czynniki determinujące proces readaptacji społecznej    

1.2. Negatywne czynniki determinujące przebieg procesu readaptacji społecznej    

2. Współczesne koncepcje resocjalizacyjne w Polsce podejmujące problematykę reintegracji społecznej   

2.1. Wielopasmowa koncepcja resocjalizacji z udziałem społeczeństwa Andrzeja Bałandynowicza    

2.2. Koncepcja twórczej resocjalizacji Marka Konopczyńskiego   

3. Przygotowanie społeczności lokalnej do współdziałania w procesie reintegracji społecznej byłych skazanych    

3.1. Zmiany w polskim więziennictwie po wejściu Polski do Unii Europejskiej i ich wpływ na przebieg procesu readaptacji    

ROZDZIAŁ TRZECI

Ewolucja systemów oddziaływań resocjalizacyjnych i współczesne nurty w resocjalizacji. Od instytucjonalnej izolacji w kierunku oddziaływań wolnościowych

1. Tradycyjne systemy resocjalizacji – celkowy, progresywny   

2. Kryminologia klasyczna i pozytywistyczna – kształtowanie się nurtu resocjalizacji 

3. Raport Roberta Martinsona – kontrowersyjne rozwiązania w praktyce karania i resocjalizacji instytucjonalnej 

3.1. Nothing works – What works?   

4. Współczesne modele resocjalizacji w Stanach Zjednoczonych i Kanadzie    

4.1. Modele i następstwa przystosowania do warunków izolacji   

4.2. Model ryzyka i model dobrego życia 

5. Rodzaje zakładów karnych w Polsce 

5.1. Zadania i funkcje Indywidualnych Programów Oddziaływań 

5.2. Współpraca zakładów karnych z rodziną i wolnościowymi instytucjami kontroli i opieki systemowej 

6. Idea pomocy postpenitencjarnej 

6.1. Wsparcie postpenitencjarne w Polsce   

ROZDZIAŁ CZWARTY

Metodologiczne podstawy badań własnych

1. Cel badań 

2. Problematyka badawcza – problem główny i pytania szczegółowe 

3. Zmienne i wskaźniki 

4. Metody i narzędzia badawcze 

4.1. Analiza dokumentów  

4.2. Wywiady ze zwolnionymi warunkowo, którzy skorzystali z pomocy Małopolskiego Centrum Integracji „Pro Domo” 

4.3. Analiza indywidualnych przypadków – wywiady swobodne z warunkowo zwolnionymi 

4.4. Wywiady z pracownikami zajmującymi się osobami zwolnionymi warunkowo   

5. Dobór populacji badawczej   

6. Organizacja i przebieg badań 

7. Sposób opracowania wyników badań własnych   

ROZDZIAŁ PIĄTY

Analiza i interpretacja wyników badań własnych

1. Charakterystyka demograficzna osób zwolnionych warunkowo   

1.1. Kariera kryminologiczna badanych 

2. Rodzaje popełnionych przestępstw   

2.1. Przedterminowe warunkowe zwolnienie   

3. Realizacja trybu wykonywania kary pozbawienia wolności  

3.1. Tryb programowego oddziaływania 

3.2. Kontakty ze środowiskiem zewnętrznym 

3.3. Formy pomocy i wsparcie społeczne realizowane w zakładzie karnym 

3.4. Kryteria, zachowanie i przejawy resocjalizacji 

3.5. Opinie kadry penitencjarnej na temat procesu readaptacji w czasie osadzenia 

4. Readaptacja społeczna po opuszczeniu zakładu karnego  

4.1. Środowisko społeczne osób zwalnianych 

4.2. Rodzina   

4.3. Instytucje społeczne – Małopolskie Centrum Integracji „Pro Domo”

4.3.1. Cechy demograficzno-osobowościowe i sytuacja społeczna osób przebywających w „Pro Domo”   

4.4. Kontakty z rodziną w trakcie przebywania w ośrodku 

4.5. Doświadczenia i refleksje wyniesione z pobytu w zakładzie karnym 

4.5.1. Program resocjalizacji realizowany w „Pro Domo” 

4.5.2. Skuteczność procesu readaptacji opierającej się na działalności „Pro Domo” w opinii skazanych 

4.5.3. Czynniki wpływające na skuteczność pomocy „Pro Domo”   

4.6. Inne formy instytucjonalnej pomocy społecznej   

4.7. Działalność, opieka i kontrola kuratoryjna 

4.7.1. Formy pomocy realizowane przez kuratora   

4.7.2. Skuteczność udzielonej pomocy kuratora   

4.7.2.1. Czynniki warunkujące efektywność pracy kuratora   

4.7.2.2. Wiek   

4.7.2.3. Płeć   

4.7.2.4. Przejawy skuteczności pracy kuratora    

4.7.2.5. Przejawy braku skuteczności działań kuratora 

4.7.3. Okres przedterminowego zwolnienia a skuteczność pracy kuratora   

4.8. Praca zawodowa 

4.9. Ocena skuteczności terapii uzależnień przy zastosowaniu Kwestionariusza Orientacji Życiowej 

5. Analiza indywidualnych przypadków – fragmenty historii życia 

Uogólnienia i wnioski   

Spis tabel i wykresów   

Bibliografia   

Nota o autorce 

Problematyka współpracy instytucji służb społecznych w procesie readaptacji osób przedterminowo opuszczających zakłady karne jest stale przedmiotem badań i dyskusji. Bardzo często słyszymy, że ludzie nie wierzą w pozytywną zmianę osoby, która popełniła przestępstwo, i wątpią w skuteczność działań prewencyjno-resocjalizacyjnych. Dzieje się tak, dlatego że obecny system readaptacji przygotowujący więźniów do życia we współczesnym świecie nie jest w pełni kompletny i skuteczny, co potwierdzają liczne badania. Stąd moja decyzja, aby poddać analizie działalność określonych instytucji w procesie przygotowania do życia na wolności osób opuszczających zakład karny.

Osadzenie w więzieniu rozpoczyna najczęściej dotąd nieznany etap w życiu – niewątpliwie trudny, gdyż wymaga internalizacji narzuconych norm i przystosowania się do nowych warunków. W takim momencie człowiek zostaje sam, „oderwany” od codzienności, od swoich przyzwyczajeń i upodobań. Niejednokrotnie zdarza się, że osadzony szuka kontaktu i wsparcia w bliskich osobach. Rodzina, przyjaciele, środowisko lokalne są podstawowymi czynnikami, które zapewniają poczucie bezpieczeństwa, przynależności, a także nadają sens życiu. Z tego względu właśnie odbudowywanie przez byłego więźnia relacji z otaczającym światem uważam za kluczową determinantę. Zapewnienie mu wsparcia powinno być również nadrzędnym celem instytucji rządowych i pozarządowych, które w procesie readaptacji odgrywają znaczącą rolę.
Warto zaznaczyć, że

[…] w chwili osadzenia skazani często odczuwają lęk przed tym, jak będzie wyglądała ich przyszłość, a w chwili opuszczania zakładu karnego poczucie stresu wzmaga się ze względu na nową sytuację życiową (Niewiadomska, 2007, s. 221).

W związku z pojawieniem się nowych wyzwań wizja przyszłości jest dla nich raczej trudna, niewiadoma, a niekiedy nawet zatrważająca (Ciosek, 2003, s. 302–304).

Wsparcie dla zwalnianych

Tematy związane z zakładami karnymi, ze skazanymi, a w szerokim ujęciu – z więziennictwem, są niezwykle medialnymi zagadnieniami. Niestety, zwykle temat ten przedstawiany jest z perspektywy ofiary, zaś skazanego ukazuje się jako przestępcę, skupiając się wyłącznie na dokonanym czynie przestępczym. Stosunkowo mało jest ogólnodostępnych opracowań, które koncentrują się na praktycznych działaniach zapobiegających przestępczości, a także na działaniach resocjalizacyjnych. Często pomijane są kwestie związane z zadaniami służby więziennej w zakresie przygotowania skazanych do readaptacji społecznej, a tymczasem zarówno proces resocjalizacji, jak i doraźne oddziaływania związane z przygotowaniem do życia po opuszczeniu zakładu karnego powinny odbywać się w każdej z trzech zasadniczych faz wykonywania kary pozbawienia wolności.

Problem współpracy instytucji służb społecznych w procesie readaptacji osób skazanych, przedterminowo opuszczających zakłady karne podjęła Katarzyna Gucwa-Porębska w książce Formy wsparcia dla osób skazanych przedterminowo opuszczających zakłady karne. Opublikowana nakładem Oficyny Wydawniczej IMPULS publikacja jest próbą odpowiedzi na pytanie dotyczące stopnia oraz rodzaju wpływów, jakie instytucje rządowe, pozarządowe, pomocowe, a także środowisko lokalne wywierają na przebieg procesu readaptacji. Publikacja adresowana jest zarówno do osób związanych zawodowo ze służbą więzienną, do studentów resocjalizacji, ale i do dziennikarzy, psychologów, a także wszystkich zainteresowanych tematem.

Książka składa się z pięciu rozdziałów, z których pierwszy obejmuje analizę przestępczości w Polsce z uwzględnieniem przemian społeczno-ustrojowych mających miejsce po 1989 roku. Autorka analizuje pojęcie zmiany społecznej, zajmuje się cechami gospodarki Polski i związanym z tym zagadnieniem zjawiskiem bezrobocia, sygnalizuje, iż radykalne przeobrażenia zachodzące na przełomie XX i XXI wieku mają wpływ na pojawienie się nowych strategii zapobiegania i zwalczania przestępczości, a także nowych form zachowań naruszających przepisy kodeksu karnego. Gucwa-Porębska zajmuje się również charakterystyką współczesnej przestępczości, omawia związek pomiędzy rodzajami przestępczości a patologiami społecznymi, definiując pojęcie przestępstwa, a także przytaczając wybrane teorie przestępczości.

W rozdziale drugim autorka porusza kwestie związane z przygotowaniem do warunków wolnościowych skazanych w trakcie odbywania kary oraz readaptacją w środowisku wolnościowym. Przytacza definicję readaptacji oraz omawia czynniki determinujące proces readaptacji społecznej, podejmuje również temat współczesnych koncepcji resocjalizacyjnych w Polsce. Rozdział trzeci obejmuje zagadnienia związane z ewolucją systemów oddziaływań resocjalizacyjnych oraz współczesnych nurtów w resocjalizacji. Autorka przytacza najbardziej znane modele oddziaływań resocjalizacyjnych, charakteryzuje tradycyjne systemy resocjalizacji (celkowy, progresywny) oraz rodzaje kryminologii. W rozdziale tym został również omówiony polski system kar pozbawienia wolności, a także poruszone kwestie dotyczące pomocy postpenitencjarnej i jej idei.

Rozdział czwarty stanowi opis metodologicznych podstaw badań własnych. Znajdziemy tu cel badań, jakim jest przedstawienie i analiza zakresu form pomocy instytucji społecznych w procesie readaptacji osób opuszczających zakłady karne, a także zastosowane zmienne i wskaźniki oraz metody i narzędzia badawcze. W ostatnim, piątym rozdziale, autorka dokonuje analizy i interpretacji wyników badań własnych, zwracając przede wszystkim uwagę na konkretne rodzaje pomocy oferowane osobom opuszczającym zakłady karne, a także na typy najczęściej popełnianych przestępstw.

Z przeprowadzonych badań wyłania się wniosek, iż pomimo rozwoju polityczno-gospodarczego kraju, wciąż brakuje profesjonalnych i nowatorskich rozwiązań w zakresie udzielania wsparcia osobom opuszczającym zakłady karne. Być może zarówno lektura publikacji, jak i refleksje wynikające z przeprowadzonych badań będą stanowiły bodziec do zmian, a przynajmniej do podjęcia dyskusji na temat możliwych do wdrożenia działań. Warto pamiętać, że najlepszym sposobem zwalczania przestępczości są działania prewencyjne. Należy przy tym zrobić wszystko, by osoby opuszczające zakłady karne nie trafiały do nich ponownie – taka sytuacja jest bowiem porażką systemu więziennictwa i szeroko pojętej resocjalizacji.

Justyna Gul
źródło: http://www.granice.pl/recenzja

Zasługą autorki jest nie tylko napisanie książki bogatej w materiały empiryczne, wszechstronnej i dobrze podporządkowanej regułom warsztatu nauk empirycznych, ale także zademonstrowanie wyzwań, przed którymi stajemy, jeśli chcemy trzymać się nadal, skądinąd zacnego, ideału resocjalizacji czy readaptacji. Tylko tyle, a przecież tak wiele.

Z recenzji dra hab. Kazimierza W. Frieskego

Jest to jedna z nielicznych książek z bardzo bogatą częścią empiryczną, poświęconych analizie działalności określonych instytucji w procesie przygotowywania do życia na wolności osób opuszczających zakład karny. Będzie ona ważna i przydatna dla ekspertów zajmujących się tą problematyką. Doktor Katarzyna Gucwa-Porębska wykazała w swojej monografii dużą erudycję i zmysł teoretyczny. Odważnie mówi własnym głosem, często stając na gruncie interdyscyplinarnym. Łączy w publikacji wątki socjologiczne, pedagogiczne, pracy socjalnej oraz elementy nauk prawnych.

Z recenzji dra hab. Piotra Nowaka